De oorsprong van het Surinaamse woord ‘bakra’ (= witte man/mens, Nederlander)

Angisa (hoofddeksel) in de kleuren van de vlag van Suriname. (Foto: Usha Marhé)

This article is also available in English. 

door Usha Marhé

“Je moet die Nederlanders geen bakra meer noemen,” werd mij op een dag in 2007 bijna bevolen door een Surinaamse kennis van Afrikaanse afkomst.
Als je een schrijver wil verbieden om een woord te gebruiken, moet je van goeden huize komen én ook met een zeer gedegen tekst en uitleg bewapend zijn.
“Oh, waarom niet?”, vroeg ik droogjes.
“Omdat het betekent dat we de witte mens boven onze kra plaatsen. Het is afgeleid van het woord kra, je weet wat dat betekent, ziel, ons hoogste Zelf.”
“Wat is die ba dan?”
“Weet ik niet zeker, waarschijnlijk de afkorting van baas. Mang, je moet dat woord gewoon niet meer gebruiken.”

Betekenis
Oorspronkelijk werd tijdens de slavernij in de koloniale tijd met bakra de koloniale witte meester/baas bedoeld, de betekenis werd door de sociale en economische relatie tussen slavenhouder en slaaf bepaald. Die omstandigheden zijn veranderd, en taal en mensen zijn dynamisch: het Sranan* woord bakra betekent vanuit de huidige Surinaamse context ‘blanke, witte man/vrouw, Nederlander’. In feite worden alle mensen met een witte/blanke huidskleur bakra genoemd en is het dus een verwijzing naar etniciteit. Bakra basi betekent ‘witte baas’ of Nederlandse baas’. Ook in oude Surinaamse kranten uit de koloniale tijd is dit woord terug te vinden.

Zoektocht
Bovenstaand fragment is een simpele weergave van het gesprek dat toen plaats vond, het is me bijgebleven omdat de uitleg mij zeer verbaasde, die kwam voor mijn gevoel meer voort uit een slachtoffergevoel dat naar genezing zocht. Mijn taalgevoel, taalkennis en kennis van de Surinaamse geschiedenis zeiden dat de uitleg niet kon kloppen, al had ik niet eerder over de herkomst van dit woord nagedacht. Voor mij en veel andere Surinamers is bakra een functioneel woord, net als andere zelfstandige naamwoorden die ik vrijwel dagelijks gebruik, zoals stoel, televisie, fiets, Surinamer, Nederlander. Na dat gesprek wilde ik natuurlijk wel weten wat de oorsprong van dit woord is, maar het zou nog jaren duren voordat ik er werkelijk onderzoek naar ging doen.

Eerste aanwijzing: de roman ‘Het Negerboek’
De eerste aanwijzing viel mij als het ware een maand geleden in de schoot, toen ik de indrukwekkende historische roman ‘Het Negerboek’ (The book of Negroes) van Lawrence Hill las. Op pagina 126 krijgt de Afrikaanse hoofdpersoon Aminata, die als slavin in Charles Town (nu Charleston) is verkocht, taalinstructies over Engels en Gullah (de taal die de Afrikaanse slaven in de Verenigde Staten van Amerika onder elkaar spraken) van haar lotgenoot Georgia, die al veel langer als slavin op dezelfde plantage woont en werkt. Op die pagina staat deze zin: En ‘buckra’ was het negerwoord voor blanke, maar, waarschuwde Georgia me, ik moest hen nooit ‘blanke’ noemen.

uit de roman ‘Het Negerboek’, pagina 126

Buckra
Buckra? Ha! Mijn ogen lazen het woord bakra maar in een iets andere spelling, en mijn tong proefde bijna dezelfde klanken! Het was een grote verrassing om te ontdekken dat dit woord ook in de VSA werd gebruikt en nog steeds wordt gebruikt, zoals bleek nadat ik op internet onderzoek deed: het wordt vooral in de zuidelijke staten van de VSA nog steeds gebruikt. Ik kwam tot nog meer verrassende ontdekkingen over de verspreiding en de herkomst van dit woord.

Herkomst: ‘mbakara’
Volgens verschillende bronnen is buckra of bakra zoals we het in Suriname kennen, afkomstig van het woord mbakara. (Ik kom later terug op de tweede betekenis van dit woord.) Op Wikipedia staat als uitleg: ‘Buckra is primarily used by African-Americans in the Southeast United States to describe a white man or a boss. It is generally thought to derive from a word in the Efik and Ibibio languages, “mbakara”, meaning “master.”’

Een iets ruimere uitleg over mbakara met dezelfde verwijzing naar buckra vond ik in de notities van het boek The Politics of Taste in Antebellum Charleston van schrijver Maurie D. McInnis.

Jamaica
Buckra is ook in Jamaica een bekend woord. Op Wikipedia is een uitgebreide uitleg te vinden over de herkomst van de Afrikaanse slaven die in Jamaica terecht kwamen en verschillende Afrikaanse talen spraken. Als uitleg voor het woord staat er: “Buckra” was a term introduced by Igbo and Efik slaves in Jamaica to refer to white slave masters.

Boektitel: Buckra land
Het woord was in de Engelse koloniale tijd zo ingeburgerd, dat er al in 1897 een boek over Jamaica werd gepubliceerd met de titel Buckra land, geschreven door Allan Eric, ‘member of The Institute of Jamaica‘.

Op pagina 18 vond ik het volgende fragment, waarin hij het woord buckra noemt en uitlegt dat het toen in Jamaica ‘white man’ betekende.

De twee betekenissen van mbakara
Zowel op Wikipedia als in het boek Voice of the Leopard: African Secret Societies and Cuba, geschreven door Ivor L. Miller, worden de twee verschillende betekenissen van mbakara uitgelegd. In de zoektocht naar de oorsprong van bakra en buckra gaat het om de tweede uitleg over de ‘Efik term Mbàkárá’.

Ook hier wordt verwezen naar de taal van de Efik. Deze ‘Efik people’, waar verschillende bronnen naar verwijzen, waren volgens uitleg in Afrika ‘the middle men between the white traders on the coast and the inland tribes of the Cross River and Calabar district.’ Vanwege deze ‘middle men’ positie is hun taal blijkbaar van grote invloed geweest in het contact tussen de diverse groepen.

Bakra, buckra en mbakara
De verbinding tussen tussen bakra, buckra en mbakara vond ik in het werk van Mervyn Coleridge Alleyne, geboren in Trinidad. Hij is een sociolinguïst, creolist en dialectologist die zich in zijn onderzoek richt op de ‘creole languages of the Caribbean’. Ook het Sranan en het Saramaccaans (een Surinaamse taal die wordt gesproken door nazaten van de Afrikaanse slaven), het Jamaican Creole en het Guyanese Creole nam hij mee in zijn studie, gepubliceerd in het boek ‘The Construction and Representation of Race and Ethnicity in the Caribbean’. Onder het kopje ‘The system of Representation’ legt hij verschillende benamingen uit, en daar zien we op pagina 230 het woord bakra terug, afgeleid van mbakara. Alleyne legt ook de verandering van de betekenis van het woord uit, van ‘socioeconomic meaning’ naar ‘ethnic meaning’.

Makamba
Vanwege de spelling ligt het bijna voor de hand om te denken dat het woord makamba, dat dezelfde betekenis heeft als bakra, ook mbakara als herkomstwoord heeft. Maar dat is niet zo. Fred de Haas heeft hierover een uitgebreid en interessant artikel geschreven dat u kunt lezen door op de titel te klikken: ‘Makamba! Heden en verleden van een omstreden ‘Antilliaans’ begrip’.

Conclusie
Uit deze zoektocht naar de oorsprong van het Sranan woord bakra, in de Engelstalige gebieden ook bekend als buckra, trek ik de conclusie dat het woord geen specifiek Sranan woord is, integendeel heeft het een rijke geschiedenis die veel gebieden met elkaar verbindt. Het is afkomstig van het woord mbakara en is, gezien de uitleg over een van de herkomsttalen, het Efik, hoogstwaarschijnlijk al vanuit Afrika met de vele slavenschepen meegereisd naar de VSA, Zuid Amerika en het Caraïbisch gebied, waar de Afrikaanse mensen – die als koopwaar werden verhandeld en op de vele plantages als slaven moesten werken – het woord bleven gebruiken. Behalve over de herkomst van de Kromantiërs en de taal van deze groep in Suriname (te zien in de documentaire Katibo Yeye van Frank Zichem), is er vrijwel niets bekend over de specifieke herkomstlanden van de vele Surinamers van Afrikaanse afkomst. De oorsprong van het woord bakra is mede daarom interessant, het leidt terug naar mogelijke herkomstgebieden van Surinamers van Afrikaanse afkomst.

*In Suriname worden veel talen gesproken. De officiële taal is het Nederlands. Het land Suriname heet in het Surinaams Sranan. De Surinaamse taal oftewel lingua franca heet ook Sranan, maar wordt doorgaans Sranantongo genoemd, tongo = taal.

© artikel/tekst Usha Marhé, 2015

——————————————————————————————————————————————–

Geachte bezoeker, dank u voor het lezen van dit gratis aangeboden artikel. Zoals u ziet, besteed ik veel tijd aan onderzoek om mijn artikelen zo goed mogelijk te onderbouwen, zodat u een interessant stuk te lezen krijgt. U kunt uw waardering voor mijn werk laten merken door mij te steunen in de kosten voor onderzoek. Een kleiner bedrag per artikel of een grotere jaarlijkse donatie, elk bedrag is welkom. Lezers in Nederland kunnen een donatie overmaken op rekeningnummer NL33 INGB 0004391004 t.n.v. Usha Marhe te Amsterdam o.v.v. ‘donatie onderzoekskosten’. Lezers in Suriname kunnen doneren via de Mopé app; stuurt u mij een mail, dan stuur ik u mijn Mopé nummer. Donaties via Mopé schenk/besteed ik aan een goed doel in Suriname. Bij voorbaat dank! UNM